Το 1885, η πραξικοπηματική προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία σηματοδότησε τη μεθοδευμένη προσπάθειά της για την εξόντωση του ελληνικού στοιχείου στη Μακεδονία.
Ο Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Παύλος Μελάς (1870-1904), δραστήριο μέλος της Εθνικής Εταιρείας ήταν από τους πρώτους αξιωματικούς που στάλθηκε επίσημα από την Ελλάδα στη Μακεδονία για να οργανώσει επαναστατικές ομάδες. Σε συνεργασία με τον υποπρόξενο Μοναστηρίου, ‘Ιωνα Δραγούμη (Νοέμβριος 1902), δημιούργησαν έναν αμυντικό μηχανισμό και συγκρότησαν το Μακεδονικό Κομιτάτο στην Αθήνα με πρόεδρο τον Δημήτρη Καλαποθάκη. Τον Ιούλιο του 1904, ο Μελάς φεύγει για τη Μακεδονία, όπου συναντήθηκε με ντόπιους αγωνιστές.
Έναν μήνα αργότερα, με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, ορίστηκε αρχηγός των αντάρτικων σωμάτων στη Δυτική Μακεδονία από το Μακεδονικό Κομιτάτο της Αθήνας και διήλθε την ελληνοτουρκική μεθόριο για να αντιμετωπίσει τη βουλγαρική ένοπλη δραστηριότητα. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, ο Παύλος Μελάς κυκλώθηκε από τουρκικό απόσπασμα στο χωριό Στάτιστα (Μελάς), όπου και τραυματίστηκε θανάσιμα. Η θυσία του σηματοδοτήθηκε ως σύμβολο του αγώνα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
